STARA WIEŚ

Stara Wieś to miejscowość nad Stobnicą i od południa graniczy z Brzozowem. Widoczna z daleka okazała świątynia to największe Sanktuarium Maryj­ne na obszarze wykraczającym poza granice Pogórza Dynowskiego.

Wcześniej, w drugiej połowie XVII wieku w Starej Wsi znajdował się drewniany kościół posiadający trzy ołtarze. Zapewne zostały one prze­niesione do wzniesionego w jego miejsce w 1698 r. nowego kościoła pw. NMP. 
W inwentarzu tego kościoła z roku 1729 wymieniony jest cudowny ob­raz Zaśnięcia i Wniebowzięcia Matki Bożej, który już wówczas znajdo­wał się w głównym ołtarzu i był przedmiotem kultu. Był to właśnie ob­raz Pani Starowiejskiej.

Początki miejscowości Stara Wieś sięgają roku 1359, kiedy to Kazimierz Wiel­ki wydał dokument lokacyjny dla osady nad Stobnicą, od miejscowych nazwanej Brzozowa. W 1384 r. wieś ta wraz z Domaradzem na kilka wieków darowana była biskupstwu przemyskiemu. W tym też czasie, na południe od osady, na wzgórzu, powstało miasto o tej samej nazwie. Z cza­sem miasto Brzozów stało się centrum rozległego klucza dóbr bisku­pich, zaś osada wiejska przyjęła nazwę Stara Wieś. Pierwszą wzmiankę o przemianowaniu dawnej Brzozowej na Starą Wieś spotyka się w roku 1460. Z czasem istniejący już kościół starowiejski stał się filialnym, przynależnym do parafii Brzozów. Taki stan miał miejsce aż do połowy XIX wieku.

Na podstawie badań historyków sztuki można przyjąć, że starowiej­ski cudowny obraz wykonany został na deskach lipowych i jodłowych na początku XVI stulecia. Należał do dzieł malarskich z przełomu sty­lów: późnogotyckiego i wczesnorenesansowego. Przedstawia dwie sce­ny: Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny (w dolnej części obrazu) oraz przyjęcia Maryi w niebie przez Chrystusa (górna część).

W 1974 r. ukazała się książka „Po Rzeszowskim Podgórzu błądząc", której autorem jest Franciszek Kotula, znany historyk kultury ludowej południowo-wschodniej Polski. W pracy tej autor opublikował wyniki swoich badań na temat ludowych podań, w tym podał m.in. legendę o cudownym obrazie w Starej Wsi: „W lasach, gdzie dziś Stara Wieś, działy się dziwne rzeczy. Pokazywały się ogromne łuny, biły jakieś dzwony, skrzy­piały zamykane ogromne żelazne drzwi. Pokazywały się straszne postacie z pło­nącymi oczami, rogami i ogonami. Ludzie tłumaczyli to tym, że Lucyfer przy­gotowuje sobie ziemski tron. Prosili Matki Boskiej, aby zniszczyła owe diabel­skie moce. I oto stał się cud. Pewnego razu na dębie ukazał się prześliczny obraz. Pierwsi spostrzegli go pastusi, którzy wieść o tym zjawisku roznieśli dookoła. Wkrótce u stóp dębu zebrało się mnóstwo ludzi, by popatrzeć w ja­śniejące oblicze Marii. Lud podziwiał, ale się i bał. W tym czasie w słowac­kim miasteczku Humenne stała się niesłychana rzecz: znikł z kościoła cudowny obraz. Ludność rozbiegła się na poszukiwania. I oto dowiedzieli się, że obraz jest w Starej Wsi. W uroczystej procesji przewieziono go z powrotem na Sło­wację. Lecz wkrótce znowu straszna wieść się poniosła w Humennem: obraz ponownie zniknął. Znalazł się na tym samym dębie w Starej Wsi, gdzie dziś znajduje się statua Matki Boskiej z Dzieciątkiem. W Starej Wsi zapanowała radość, w Humennem smutek. Słowacy znowu przyjechali i znowu obraz zabrali do siebie. Ale teraz przy obrazie postawiono już straż. Mimo tego obraz jeszcze raz znalazł się w Starej Wsi. Słowacy ponownie przyjechali, ob­raz zabrali. Lecz kiedy procesja znalazła się na granicy między Starą Wsią a Brzozowem, obraz za sprawą dwunastu anielskich chórów, jakie się ukazały, zatrzymał się i żadna siła nie mogła go ruszyć z miejsca. Teraz obraz już na stałe wrócił do Starej Wsi, dokąd od niepamiętnych czasów Słowacy przychodzą do swojej Pani, przynosząc dary i po swojemu śpiewa­jąc. Powszechna trady­cja mówi, że obraz Matki Boskiej szedł z Węgier do Polski niejedną, ale dwiema drogami: raz przez Przełęcz Dukielską, a drugi przez Pakoszotuskie Działy. I rzeczywiście; kapliczki postawione na rzeko­mych miejscach odpoczynku obrazu wyraźnie zdają się potwierdzać tradycję. Wytyczają dwie różne trasy".

Na przełomie 1726 i 1727 r. ks. Franciszek Goźliński, proboszcz brzozowski i kanonik przemyski, samorzutnie zobowiązał się przekazać biskupowi Aleksandrowi Fredrze 80 000 zip. z przeznaczeniem na uświet­nienie kościoła starowiejskiego. Wówczas to bp Fredro, podejmując tę inicjatywę, zwrócił się do prowincjała paulińskiego na Jasnej Górze, o. Konstantego Moszyńskiego ZP z propozycją sprowadzenia do Starej Wsi zakonników Paulinów, gdzie podjęto by budowę nowego murowanego kościoła i klasz­toru. 29 stycznia 1728 r. i 22 sierpnia 1728 r. podpisano odpowiednie umowy. W doku­mentach tych jako fundatorzy występują bp A. Fredro i ks. F. Goźliński.
Legenda o obrazie starowiejskim - w interpretacji F. Kotuli - zawie­ra podobne w swej treści wydarzenia zawarte w tzw. dużej legendzie, podanej po raz pierwszy przez o. Iwana Czeżowskiego w książce pt. „Ko­ronacja cudownego obrazu NMP pod wezwaniem Matki Miłosierdzia w kościele o.o. Jezuitów w Starej Wsi pod Brzozowem", wydanej w roku 1877. Duża legenda autorstwa o. Czeżowskiego należy do tzw. gatunku pobożnych historii.

2 lutego 1728 r. przybyli do Brzozowa pierwsi Paulini: o. Albin Dworzański ZP i o. Idzi Szyndlarski ZP. 20 czerwca tego samego roku Paulini przejęli w opiekę starowiejski kościół. Początkowo mieli tutaj rezydencję, a od 1731 r. konwikt. Wówczas zaczęli posługiwać się pie­częcią z wizerunkiem Wniebowzięcia NMP. Od 22 lutego 1766 r. otworzyli w Starej Wsi nowicjat.

Po przybyciu do Starej Wsi Paulini podjęli się dzieła budowy muro­wanego kościoła i klasztoru. Przy budowie, zwłaszcza świątyni, działali najprawdopodobniej artyści sprowadzeni z zagranicy. Późnobarokową bryłę kościoła zdobią wewnątrz bogate podziały architektoniczne, a je­go dwuwieżowa fasada była porównywana z fasadą kościoła w Spital am Phyrn w Austrii, będącą dziełem architekta J.M. Prunnera. Sam budy­nek klasztorny zatracił podczas późniejszych przeróbek wiele ze swego pierwotnego wyglądu.

2 lipca 1760 r. nowy kościół został konsekrowany przez biskupa przemy­skiego, Wacława Hieronima Sierakowskiego, pod wezwaniem Wniebowzię­cia NMP. W dniu tym cudowny obraz Zaśnięcia i Wniebowzięcia Matki Bożej został uroczyście przeniesiony do obecnej świątyni. Kilkanaście lat później dawny drewniany kościół starowiejski został rozebrany.

W okresie 58 lat pobytu w Starej Wsi Paulini godnie propagowali kult cudownego obrazu. Już w 1728 r. wykonany został miedzioryt, przed­stawiający obraz, z następującym podpisem: „Ozdoba Pogórza. Matka Boska w Starej Wsi pod Brzozowem cudowna. Pod strażą O.O. Pauli­nów fundowanych przez J.W. Fredrę i Przew. Goźlińskiego Kan. Przem. i proboszcza Brzozowskiego, od 1728 r." W tym samym roku wykonano kopię cudow­nego obrazu. Liczne pielgrzymki były potwierdzeniem znacznego wzro­stu w czasach paulińskich kultu obrazu Starowiejskiej Pani.

W 1784 r. Józef II podpisał dekret kasacyjny Konwentu Paulinów w Sta­rej Wsi. W tym okresie w konwencie starowiejskim było 10 ojców i 1 brat zakonny, nowicjuszy nie było. Ostatnim przełożonym był o. Kalikst Janicki. Zmarł on 19 czerwca 1801 r. w Brzozowie i tutaj został pochowany.

W oparciu o decyzje władz austriackich 5 kwietnia 1786 r. kościół, klasz­tor i folwark popauliński przeszły na własność Funduszu Religijnego. W okresie 1786-1821 administratorem kapelanii starowiejskiej był proboszcz z Brzozowa. Raz w miesiącu odprawiał on, lub w jego zastępstwie któryś z wikarych brzozowskich, w kościele w Starej Wsi mszę świętą.

20 stycznia 1821 r. biskup przemyski, Antoni Gołaszewski, przesłał ce­sarzowi Franciszkowi I suplikę, w której prosił o ofiarowanie popaulińskiego klasztoru w Starej Wsi - przybyłym z Białorusi - Jezuitom. Po wyrażeniu zgody pierwsi Jezuici zamieszkali w pałacu biskupim w Brzozowie (28 października 1821 r.). W drugiej połowie grudnia 1821 r. komisja rządowa i biskupia po dokładnej lustracji przekazały Jezuitom klasztor starowiejski.

Po wydarzeniach Wiosny Ludów zarzucono Jezuitom współudział w ruchach wyzwoleńczych. 7 maja 1848 r. cesarz austriacki Ferdynand I podpisał dekret banicyjny, na mocy którego wszyscy Jezuici mieli opu­ścić monarchię.

W okresie: lipiec 1848 - czerwiec 1852 r. kościół starowiejski znowu obsługiwali księża z Brzozowa.

23 czerwca 1852 r. cesarz Franciszek Józef zezwolił Jezuitom na wznowienie działalności duszpasterskiej.W tym samym roku oddano Jezuitom kościół i klasztor w Starej Wsi. 9 lipca 1852 r. biskup przemyski, Franciszek Wierzchleyski, za zgodą brzozowskiego proboszcza, ks. Antoniego Załuskiego, wydzielił Starą Wieś z parafii Brzozów i erygował nową parafię.

Druga połowa XIX wieku stanowi ważny okres w dziejach kultu obra­zu Matki Boskiej Starowiejskiej. 8 września 1877 roku nuncjusz papieski w Wiedniu, arcybiskup Ludwik Jacobini, uroczyście koronował cudowny obraz Zaśnięcia i Wniebowzięcia Matki Boskiej. Złotą koronę na dolną scenę obrazu, przedstawiającą Zaśnięcie NMP, wykonał złotnik krakowski, Lewkowicz. W celu upamiętnienia tego doniosłego wydarzenia w tym samym jeszcze roku w kościele starowiejskim wmurowano tablicę marmurową. Sto lat później o. Jerzy Kontkowski w książce „Sanktuarium Maryjne w Starej Wsi" pisał: „Koronacja obrazu miała wielkie znaczenie dla popularyzacji sank-tuańum Maryjnego w Starej Wsi, zwiększenia się ilości pielgrzymek i rozwoju kul­tu obrazu staromiejskiego."

Od tego pamiętnego wydarzenia Matka Boża w cudownym staro­wiejskim obrazie jest Ozdobą Pogórza, Matką Bożą Starowiejską, Matką Bożą Miłosierdzia.

Dekretem papieża Piusa XI z 7 sierpnia 1927 r. starowiejskie sank­tuarium otrzymało godność „Bazyliki mniejszej".

„W drugiej połowie XX wieku - jak pisał Stanisław Dydek - kiedy przez Polskę przeszła fala podpalaczy zabytkowych świątyń i obrazów, zbrod­nicza ręka nie ominęła również Starej Wsi. 6 grudnia 1968 r. o godzinie 5 rano w zagadkowych okolicznościach spłonął cudowny znak kultu Maryjnego i po­mnik kultury polskiej z przełomu XV i XVI wieku".

We wrześniu 1978 r., w setną roczni­cę koronacji, uroczy­stą mszę przed cudow­nym obrazem odpra­wił metropolita kra­kowski, kardynał Ka­rol Wojtyła - obecny papież Jan Paweł II. Do starowiejskiego sanktuarium pielgrzymowali także: prymas Polski August kardynał Hlond, Adam kardynał Sapieha, prymas Polski Józef kar­dynał Glemp, Franciszek kardynał Macharski, arcybiskupi: Eugeniusz Baziak, Adam Kozłowiecki, Jerzy Ablewicz, Bronisław Dąbrowski. Wiernego odtworze­nia obrazu ze Starej Wsi podjęła się Maria Niedzielska z Krakowa. 10 września 1972 r. kopię obrazu Matki Boskiej Starowiejskiej koronował powtórnie prymas Pol­ski, kardynał Stefan Wyszyński, w asyście bisku­pów przemyskich: Igna­cego Tokarczuka, Stani­sława Jakiela, Tadeusza Błaszkiewicza oraz bi­skupa opolskiego, Wyci­ska. Na uroczystości obecna była autorka ko­pii cudownego obrazu.

Wśród wielu pielgrzymek zbiorowych tradycyjnie już wędrują do Starej Wsi Słowacy oraz mieszkańcy podrzeszowskiego Tyczyna. 29 maja 1938 r. przybył tutaj 2 Pułk Strzelców Podhalańskich z Sanoka. Pod dowództwem pułkownika Zygmunta Csadka złożył przed cudownym wizerunkiem uroczyste ślubowanie oraz dziękczynne wotum w postaci złotego ryngrafu.

W trudnych latach 1939-44 pod opieką Pani Starowiejskiej działał tutaj największy na Pogórzu ośrodek tajnego nauczania w zakresie szko­ły średniej. Jego dyrektorem był o. Stefan Weidel SI. Tutaj opiekunowie sanktuarium - księża Jezuici - organizowali pomoc dla ludności uciekającej przed nawałą niemiecką i sowiecką.

Późnobarokowy kościół oraz klasztor w Starej Wsi są jednymi z cen­niejszych zabytków Pogórza Dynowskiego. Murowany, trzynawowy, bazylikowy z transeptem i dwuwieżową fasadą, na planie prostokąta, został zbudowany w latach 1730-60.

Fasada kościoła jest trójdzielna, rozczłonkowana zdwojonymi pilastrami jońskimi. Ponad belkowaniem posiada dwie kondygnacje wież. Drugą kondygnację wież nadbudowano w latach 1843-1845, wg projek­tu o. Macieja Czyhira. Hełmy wież które spaliły się podczas pożaru w 1886 r., zostały odbudowane na początku ostatniego dziesięciolecia XIX wieku. Centralnym punktem kościoła jest ołtarz główny, znajdujący się w pre­zbiterium. Ołtarz jest murowany, pokryty dekoracją ze stiuku i sztucz­nego marmuru, w stylu późnego baroku, wzniesiony w latach 1747-1760. Jest wzorowany na ołtarzu głównym Wniebowzięcia Matki Bożej ko­ścioła Paulinów na Jasnej Górze. W polu głównym ołtarza znajduje się kopia spalonego w 1968 r. wczesnorenesansowego cudownego obrazu z pierwszych lat XVI stulecia, przedstawiającego Zaśnięcie i Wniebo­wzięcie Matki Bożej. Ołtarz główny po częściowym spaleniu w roku 1968 został w latach 1970-71 odnowiony.

Po prawej stronie ołtarza głównego - późnobarokowy portal z 1760 r, zwieńczony przerwanym półkolistym przyczółkiem, w którym jest por­tret fundatora kościoła i klasztoru, biskupa A.A. Fredry (1674-1734) her­bu Bończa. Portal prowadzi do kaplicy św. Andrzeja Boboli, przebudowa­nej wg projektu Stanisława Krzyżanowskiego w 1909 r. W XVIII wieku był tam skarbiec pauliński. W sali nad kaplicą znajdowała się biblioteka. Od 1912 r. przechowywano w niej starodruki przywiezione na początku XIX wieku przez Jezuitów z Białorusi. Po lewej stronie ołtarza głównego jest także późnobarokowy portal z ok. 1760 r. Zwieńczony jest przerwa­nym półkolistym przyczółkiem, w którym umieszczono portret biskupa przemyskiego, WH. Sierakowskiego (1699-1780) herbu Ogończyk. Por­tal prowadzi do XVIII-wiecznej zakrystii, której ściany zdobi późnobarokowa polichromia z ok.1760 r.

Przy ścianie wschodniej prawego ramienia nawy poprzecznej znaj­duje się ołtarz św. Michała Archanioła. Bliźniaczy ołtarz jest przy ścia­nie wschodniej lewego ramienia transeptu. Te dwa ołtarze są najokazal­sze po ołtarzu głównym - posiadają wysokie cokoły, na nich wsparte pa­rami kolumny i filary. Wykonane ok. 1760 r. w stylu późnobarokowym, ze złoconymi ornamentami rokokowymi. Nad zakrystią jest kaplica do­mowa, zwana nowicjacką. Przebudowana w stylu neorenesansowym w la­tach 1895-1897, wg projektu architekta Stanisława Krzyżanowskiego.

Tabernakulum za­wiera XVII-wieczną statuetkę Matki Boskiej Loretańskiej. Po lewej stronie ołtarza jest reli­kwiarz na żebro św. Sta­nisława Kostki, wyko­nany w 1926 roku. Kaplica znana jest z pięknie wykonanego drewnianego stropu z rozetami w kasetonach. Ołtarz w kaplicy jest drewniany, neorenesansowy z 1897 r.

Przy świątyni jest wzniesiony współcze­śnie z kościołem klasztor, obec­nie siedziba księży Jezu­itów, któty  został powięk­szony w pierwszej poło­wie XIX wieku. Murowany, dwupiętrowy klasztor, na piwni­cach sklepionych koleb­kowo wzniesiony jest w stylu późnobarokowym. W bibliotece klasztornej istnieje kilkaset sta­rodruków, m.in. z XVI wieku (np. wydane w 1595 r. kazania P. Skargi). Na dziedzińcu gospodarczym znajduje się też wzniesiony w pierwszej po­łowie XIX wieku, murowany z cegły spichlerz gospodarczy.

W domu parafialnym, w nowych pomieszczeniach, znalazło swo­je miejsce muzeum (założone przez o. Kazimierza Kucharskiego SI w 1972 r.), w którym są niezwykle cenne przedmioty związane ze spa­lonym cudownym obrazem, kulturą ludową, a także działalnością mi­syjną Jezuitów.

Za Bazyliką Ojców Jezuitów w Starej Wsi powstał Ogród Biblijny, który zajmuje powierzchnię ponad jednego hektara. Ma on pomagać w wyciszeniu i religijnej refleksji. Już teraz jest dumą dla Jezuitów i idealnym uzupełnieniem Sanktuarium pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, słynącego z cudownego obrazu patronki.

Ogród obrazuje historie biblijne w przystępny i oryginalny sposób. Można tam zobaczyć rzeźby z piaskowca, a wśród nich są m.in.: Adam i Ewa pod drzewem poznania dobra i zła. W Ogrodzie są też przestrzenne przedstawienia miast z czasów Chrystusa, oczywiście grota w Betlejem oraz Góra Wniebowstąpienia.

Poza Ogrodem Biblijnym powstało tu jeszcze Centrum Obsługi Pielgrzyma i nowy parking. Obok parkingu znajduje się również  Kawiarenki "Pod Parnasem" gdzie można wypić kawę, zjeść lody i pyszne desery, a tatakże kupić ciekawe książki, prezenty i dewocjonalia.

Nie opodal, w remizie strażackiej, znalazło swoje miejsce działają­ce przy miejscowej OSP Muzeum Pożarnictwa, które powstało staraniem Sta­nisława Dydka.

W odległości ok. 1 km od bazyliki jest Klasztor Sióstr Służebniczek Niepokalanego Poczęcia NMP, zgromadzenia, założonego w połowie ubiegłego stulecia przez Edmunda Bojanowskiego.

Pozostałe miejscowości: Jasienica Rosielna, Orzechówka, Przysietnica, Golcowa, Domaradz